Εκκεντρική ανάπτυξη
Με χαρά σήμερα επιστρέφω στα καθήκοντα μου μετά από ένα μικρό διάλλειμα επικαιρότητας. Επιστρέφω στην παρελθοντική ιστορία αφήνοντας πίσω τη σύγχρονη με όλες τις παγίδες που κρύβει. Η παρελθοντική είναι πιο χρήσιμη και διδακτική κατά τη γνώμη μου, γιατί την βλέπεις με λίγο πιο καθαρά μάτια. Πιο εύστοχα κρίνεις κάτι που δεν ζεις παρά κάτι που ζεις.
Δεν θυμάμαι αν έχω πει στο παρελθόν, ότι για την γενιά μου ο 20ος αιώνας είναι ο πατέρας μας και ο 19ος ο παππούς μας. Κατά την προσφιλή μου συνήθεια θα μεταφερθώ αυτή τη φορά στις εποχές του παππού μας, με σκοπό να διαπιστώσουμε κατά πόσο ισχύει ο μύθος που ακούγαμε από παιδιά, ότι η Ελληνική οικογένεια είναι που κρατάει σε όλα τα επίπεδα την χώρα μας ζωντανή και μακρόβια.
Αν κάποιος μελετήσει προσεκτικά τα δεδομένα που αφορούν την Ελληνική οικονομία από την ανεξαρτητοποίηση μέχρι και σήμερα θα διαπιστώσει ότι η οικονομική πολιτική που ακολουθούσε μπορεί να χαρακτηριστεί αφελής και ζημιογόνα. Κάθε μήκος και πλάτος της βασίζεται σε ένα και μόνο παράγοντα… Στο δημόσιο δανεισμό. Αυτό λοιπόν το τόσο αστόχαστο και παρορμητικό κράτος θα έπρεπε να πτωχεύει επανειλημμένως κι όμως τηρουμένων των αναλογιών, λίγες ήταν οι φορές που έφτασε στο σημείο να μην μπορεί να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του, και όσες φορές συνέβη αυτό, η ανάκαμψη ήρθε σχετικά γρήγορα.
Ποιο είναι το χαρακτηριστικό λοιπόν που το κάνει να ανακάμπτει και να επιβιώνει εν τέλει μέσα σε ένα περιβάλλον όπου ο τρόπος σκέψης του δεν είναι μυστικό επιτυχίας, αλλά αποτυχίας. Για να το βρούμε θα πρέπει να ξεφύγουμε από την οικονομική οπτική γωνία των πραγμάτων και να μεταφερθούμε στην κοινωνική. Ο μύθος λοιπόν της συμμετοχής της Ελληνικής οικογένειας στην επιβίωση του κράτους δεν είναι και τόσο μύθος, εμπεριέχει σημαντικό ποσοστό αλήθειας εντός του, αν κατανοήσουμε το πώς λειτουργεί η Ελληνική οικογένεια ιδίως σε καιρούς εχθρικούς. Προσπαθήστε να την αντιπαραβάλετε με μία εταιρία σχεδόν οικογενειακή, γιατί στις δομές και την λειτουργία μοιάζει πολύ. Ο Γ. Δερτιλής τη αποκαλεί τόσο εύστοχα ‘’ιδιότυπη οικονομική κοινοπραξία’’.
Η Ελληνική οικογένεια συμπυκνώνει στο πρόσωπο της όλα τα καλά και όλα τα δεινά της Ελληνικής οικονομικής πραγματικότητας. Όσα προσφέρει άλλα τόσα απομυζεί. Τη θέση της ανεπαρκούς πρόνοιας από πλευράς κράτους ιδίως κατά τον 19ο αλλά και μεγάλο μέρος του 20ου αι, αντικαθιστούσε η οικογένεια, περιθάλποντας γέρους γονείς, πληρώνοντας τα έξοδα μόρφωσης των παιδιών της και εν συνεχεία συντηρώντας άνεργα και άεργα τέκνα. Η προσφορά αυτή μπορεί να είναι κάπως εκκεντρική εν σχέση με τη δυτικότροπη ζωή αλλά είναι ουσιαστικά το αντίδωρο της εκτεταμένης φοροδιαφυγής, της ελλιπούς δημόσιας συνείδησης και παιδείας, και ούτω καθ’ εξής.
Η Ελληνική οικογένεια μπορεί αν είναι αντιπαραγωγικό μοντέλο για το κράτος, αλλά είναι πραγματικά παραγωγική για τον ίδιο της το εαυτό, και το κράτος όλο και κάτι παίρνει από αυτή την κλειστή και εγωκεντρική παραγωγή. Μιλάμε λοιπόν για μία εσώκλειστη και συμπαγή κοινοπραξία, ιδιαίτερα εργατική και αναπτυσσόμενη όταν πρόκειται για το εαυτό της και ιδιαίτερα ασυνεπής όταν πρόκειται για κάτι εκτός κοινοπραξίας. Η δυνατότητα της να επιβιώνει βασίζεται στην έντονη προσαρμοστικότητα της και την οξυδέρκεια που επιδεικνύει σε καταστάσεις πιεστικές για την ίδια.
Η άλλη όψη του νομίσματος είναι η νοοτροπία που κληροδοτεί, φυλακίζοντας τα μέλη της πολιτικά και κοινωνικά μέσα σε στενά πλαίσια υπεράσπισης με οποιοδήποτε κόστος, της οικογενειακής ασφάλειας. Εν ολίγοις η συμπεριφορά των μελών της, εκτός στενών οικογενειακών συνόρων είναι συχνά ανεύθυνη και επιπόλαια και αυτό είναι το μεγαλύτερο κακό που δημιουργεί. Η Ελληνική οικογένεια εκπαιδεύει τα μέλη της ώστε να είναι άτομα και όχι πολίτες. Εκπαιδεύει νοοτροπίες προσωπικού και όχι δημόσιου και κοινού συμφέροντος.
Ο τρόπος με τον οποίο βλέπει το κράτος είναι καταχρηστικός και εγωπαθής. Διαπλέκεται με σκοπό να εξασφαλίσει οφέλη για τα μέλη της και εν συνεχεία καταριέται τη διαπλοκή, που κάνει το κράτος της μη αξιοκρατικό και φαύλο (η οικογένεια), αγνοώντας ηθελημένα ότι είναι ο καθρέπτης της. Είναι ένας καλά οργανωμένος οίκος στα πρότυπα της αρχαιότητας, που έχει ένα βαθύ ένστικτό αυτοσυντήρησης και αποβολής εξωγενών στοιχείων που δεν πληρούν τις προϋποθέσεις εισόδου. Θα δώσει κατευθυντήριες γραμμές επενδυτικού και οικονομικού χαρακτήρα, θα ωθήσει σε επιχειρηματικές πρωτοβουλίες και θα δίνει συνεχώς το στίγμα της κοινωνικής και οικονομικής ανόδου στα τέκνα της.
Όποιες κιαν είναι οι συνθήκες, η Ελληνική οικογένεια θα καταφέρει να προσαρμοστεί και να ανοίξει παράθυρα που μπορεί να μην υπήρχαν πριν. Η δυνατότητα της να ξεγλυστράει είναι παροιμιώδης. Είναι η ίδια που θα προικίσει, θα βοηθήσει στα πρώτα βήματα, θα δώσει ρόλο και επάγγελμα στα μέλη της, θα εξασφαλίσει εισόδημα στα αδύναμα μέλη, θα ανταγωνιστεί, και θα δίνει συνεχώς ένα σύνθημα… «άνοδος». Αν εφάρμοζε την ίδια μακρόπνοη πολιτική το κράτος, με όση εφαρμόζει η οικογένεια, τα αποτελέσματα θα μας άφηναν άφωνους πιστεύω. Μιλάμε για ένα υπόδειγμα επιχείρησης, προσωπικών και ιδιοτελών συμφερόντων. Θα μπορούσε να κλέψει όλα τα βραβεία ανταγωνιστικότητας και προσαρμοστικότητας, σε επιχειρηματικό διαγωνισμό.
Αυτή λοιπόν η τόσο ιδιόρρυθμη ανάπτυξη που κατόρθωνε και κατορθώνει σημαντικό μέρος της Ελληνικής κοινωνίας μέσω της επιχείρησης που λέγεται οικογένεια, είχε πέρα από αρνητικό και θετικό αντίκτυπό στην Ελληνική οικονομία. Την θέση της αδύναμης κρατικής μέριμνας υποκαθιστούσε η δυνατή οικογένεια σε όλους τους τομείς. Αν δούμε καταληκτικά αυτή την άρρωστη σχέση κράτους- οικογένειας, θα παρατηρήσουμε ότι είναι κατά κάποιο τρόπο μια σχέση δούναι και λαβείν. Αυτά που η οικογένεια απομυζεί από το κράτος του τα δίνει πίσω μέσω της σιωπηρής πρόνοιας που προσφέρει στα μέλη της.
Είναι η ίδια πρόνοια που το κράτος δεν μπορεί να προσφέρει εξαιτίας της αφαίμαξης του από την ίδια αυτή κοινωνία. Έτσι κάπως η ζυγαριά ισορροπεί και το κράτος επιβιώνει παρά το ότι τα δεδομένα δεν είναι υπέρ του. Γι’ αυτό ακριβώς το χαρακτηρίζω εκκεντρικό. Διότι όλη αυτή η δαιδαλώδης διαδικασία, κατά ένα τρελό τρόπο έχει αποτέλεσμα θετικό, μέχρι ενός σημείου φυσικά. Όταν η εκμετάλλευση υπερβαίνει τα επιτρεπτά όρια, έχουμε τα γνωστά αποτελέσματα. Πολλές φορές όταν αναλογίζομαι αυτή την κατάσταση, συνειδητοποιώ με κάθε δόση υπερβολής βέβαια, ότι η κεντρική εξουσία στην χώρα μας είναι εν πολλοίς διακοσμητική και κατά βάση υποτυπωδώς διαχειριστική, αφού εντός της συνυπάρχουν χιλιάδες άλλες μικρότερες οικογενειακές εξουσίες, γεγονός που κάνει την εφαρμογή κεντρικής και ενιαίας πορείας, σχεδόν ουτοπική. Σκεφτείτε πόσο δύσκολο είναι να συστρατεύσεις σε ένα στόχο μια κοινωνία τόσο εγωκεντρική και με τόσο αντικρουόμενα συμφέροντα. Συνήθως αυτό το πραγματοποιεί ένας μεγαλεπήβολος και ‘’ρομαντικός’’ στόχος ιδίως για ιδιοσυγκρασίες όπως η Ελληνική. Κάτι τέτοιο ήταν και η μεγάλη ιδέα για τον 19ο αιώνα. Ήταν ίσως ο μοναδικός στόχος που όλοι σχεδόν οι Έλληνες ήθελαν να επιτευχθεί, χωρίς φυσικά να ξέρουν τον τρόπο επίτευξής του.
Ένας παρόμοιος στόχος χρειάζεται και σήμερα, εξαιρώντας φυσικά τον επεκτατικό χαρακτήρα της ιδέας εκείνης. Το περιβάλλον όπως καταλαβαίνουμε είναι εντελώς διαφορετικό σε σχέση με τον 19ο αιώνα των εθνικισμών. Για να συμβεί αυτό όμως οι άνθρωποι πρέπει να απεμπλακούν από δυο βασικά πράγματα… τον εγωκεντρισμό και την ιδεολογική αγκύλωση. Κλίνω όμως γιατί κινδυνεύω να γίνω επικίνδυνα ρομαντικός με αυτά που ζητάω.
Χάρης Φιλιππάκης
Leave a Reply