Το ταξίδι σήμερα θα συνεχιστεί στην Αθήνα και την Μυτιλήνη του 5ου αιώνα π.χ. Βρισκόμαστε λοιπόν στο πρώτο έτος του λεγόμενου Πελοποννησιακού πολέμου και πιο συγκεκριμένα το χειμώνα του 431 π.χ στην Αθήνα, όπου ο Περικλής όντας στο αξίωμα του στρατηγού προσπαθεί να υποστηρίξει την χρησιμότητα του επεκτατισμού που ασκεί η Αθήνα, στο μεγαλύτερο μέρος του Ελληνικού Αιγιακού και όχι μόνο χώρου. Αυτή είναι η καλούμενη συμμαχία της Δήλου όπου η πόλη των Αθηνών πρωτοστατεί.
Ευτυχώς για εμάς, η ομιλία που αιτιολογεί τον Αθηναϊκό επεκτατισμό και την οποία εκφωνεί ο Περικλής, σώζεται αυτούσια, χάρη στον Θουκυδίδη ο οποίος είναι και η ουσιαστικότερη και αντικειμενικότερη πηγή μας για τα πεπραγμένα του Πελοποννησιακού πολέμου. Ένα μέρος της ομιλίας αυτής, -η οποία είναι αφιερωμένη στους πεσόντες των πρώτων μαχών και έχει μείνει στην ιστορία ως ‘’επιτάφιος’’ (δεν είναι ο μόνος επιτάφιος, αυτός που θα αναφερθούμε),- θα σας την περιγράψω εν συντομία διότι πραγματικά αξίζει τον κόπο.
Ο Περικλής υποστηρίζει σ’ αυτή του τη δημηγορία ότι ο επεκτατισμός ‘’είναι μια άριστη ισχύς, ευγενής’’ διότι εδράζεται πάνω στο καλύτερο πολίτευμα (Δημοκρατία) Και εξασφαλίζει ατομική ελευθερία και ισότητα στο δίκαιο. Επίσης δημιουργεί αυτάρκεια στην πόλη και κατά την ειρήνη και κατά τον πόλεμο. Η αυτοκρατορία , δεν έχει σαν όρος σχέση με αυτό που έχουμε όλοι στο μυαλό μας (μην τη συγκρίνετε με την Ρωμαϊκή π.χ), επιτρέπει την διάδοσή του δημοκρατικού πολιτεύματος. Η Αθήνα κατά τον Περικλή είναι η παιδευτική εστία της Ελλάδας η οποία δεν χλευάζει την ελευθερία των πόλεων που απαρτίζουν την αυτοκρατορία ‘’γιατί μονάχη αυτή από τις πόλεις δεν δίνει αφορμή στους υπηκόους να παραπονεθούν ότι τάχα τους κυβερνούν ανάξιοι’’.
Και συνεχίζει στην δεύτερη δημηγορία του λέγοντας ότι ο επεκτατισμός δεν μπορεί να γνωρίζει παύση γιατί όντας ειρηνικός αυτοκαταστρέφεται. Χωρίς λοιπόν καμία διάθεση προσχηματικών δικαιολογιών που χρησιμοποιούνται συχνά για να καθαγιάσουν έναν επεκτατισμό, ο Περικλής καθαρά και ξάστερα τον υμνεί και πραγματικά πρέπει να τον επαινέσουμε για την ειλικρίνεια και τον ευθύ λόγο του. Δεν προσπαθεί σε καμία περίπτωση να στρογγυλέψει τα πράγματα. Θεωρεί τον επεκτατισμό μια υγιή διαδικασία η οποία συντελείται με σκοπό την πρόοδο και την ευημερία όχι μόνο της πόλης του αλλά και των υπόλοιπων πόλεων της συμμαχίας. Το πρώτο δεν το θεωρώ καθόλου παράλογο για τα δεδομένα της εποχής, τώρα κατά πόσο αληθεύει το δεύτερο, θα το διαπιστώσουμε στην συνέχεια.
Σ’ αυτό το σημείο είναι χρήσιμο να αναφερθούμε με λίγες γραμμές στην συμμαχία αυτή που την πρωτοκαθεδρία έχει η Αθήνα και που ο Περικλής θεωρεί τόσο σημαντική. Η συμμαχία της Δήλου όπως την γνωρίζουμε σήμερα, ήταν ένας συνασπισμός πόλεων ο οποίος ιδρύθηκε γύρω στο 478 π.χ και περιελάμβανε πόλεις-κράτη των νησιών του Αιγαίου κυρίως, των παραλίων της Μικράς Ασίας, των βόρειων παραλίων της Ελλάδας, των στενών των Δαρδανελίων και της Προποντίδας και ένα μέρος των Ιόνιων νήσων. Η συμμαχία αυτή βασίζεται κυρίως στην Ιωνική καταγωγή των πόλεων αυτών και είχε σκοπό την αντιμετώπιση της Περσικής απειλής που αιωρούνταν μετά τις εισβολές που συντάραξαν τον Ελλαδικό χώρο. Έμεινε γνωστή ως Δηλιακή συμμαχία λόγω της έδρας της, που ήταν το νησί της Δήλου.
Το 454 ο Περικλής θα μεταφέρει την έδρα στην Αθήνα και μαζί μ’ αυτή και το κοινό ταμείο της. Σε καμία περίπτωση μην θεωρήσετε αυτή την πολιτική και στρατιωτική συμμαχία, ως πολιτική ένωση των πόλεων αυτών. Οι εκατό και παραπάνω αυτές πόλεις διατήρησαν με πάθος την πολιτική τους αυτοτέλεια και επ’ ουδενί δεν θέλησαν να υποταχθούν ολοκληρωτικά στην κυριαρχία που οι ίδιες έδωσαν στην Αθήνα. Θεωρητικά και οι Αθηναίοι το ίδιο ήθελαν, πρακτικά όμως; Η αναγνώριση από πλευράς τους, της πολιτικής, πνευματικής και στρατιωτικής υπεροχής των Αθηνών δεν ήταν μια πράξη ηττοπάθειας. Το πώς η Αθήνα χρησιμοποίησε την δύναμη που της έδωσαν είναι μια άλλη υπόθεση.
Από την Αθήνα και το ‘’πανηγυρικό’’ κλίμα του ‘’επιταφίου’’ θα ταξιδέψουμε με μία τριήρη σε ένα νησί όπου ήταν μέρος της παραπάνω συμμαχίας, τη Λέσβο και πιο συγκεκριμένα την πόλη της Μυτιλήνης. Βρισκόμαστε στο τέταρτο έτος του Πελοποννησιακού πολέμου (428-7) και η Μυτιλήνη μαζί με τις υπόλοιπές πόλεις της νήσου (δεν μιλάμε για ενωμένο νησί) επιχειρούν να εγκαταλείψουν την συμμαχία και να ταχθούν με το μέρος της Σπάρτης. Την μεταστροφή αυτή πιθανότατα να την είχαν αποφασίσει πριν ακόμα από την έναρξη του πολέμου αλλά τώρα θέλησαν να την κάνουν πράξη.
Μετά από αυτά, η πόλη της Μυτιλήνης καταλαμβάνεται από τους Αθηναίους και η εκκλησία του δήμου στην Αθήνα αποφασίζει να καταδικάσει σε θάνατο όλους τους κατοίκους της και να υποδουλώσει τα γυναικόπαιδα ως ένδειξη τιμωρίας για την αποστασία. Ένα πλοίο φεύγει για να αναγγείλει την απόφαση και η εκκλησία του δήμου συνέρχεται και πάλι για να ξανασυζητήσει το θέμα καθώς ήταν ιδιαίτερα σημαντικό και η προηγούμενη απόφαση θεωρήθηκε βεβιασμένη. Δύο ρήτορες παίρνουν τον λόγο.
Ο συντηρητικός Κλέων, υποστηρίζει ότι η πράξη των Μυτιληναίων παραβιάζει τους νόμους της συμμαχίας και υπονομεύει το κύρος της Αθήνας, κατά συνέπεια η τιμωρία που επιβλήθηκε είναι δίκαιη. Ό νόμος πρέπει να τηρηθεί χωρίς να κρίνεται όμως η ηθική του πλευρά. Εδώ να θυμίσω ότι ο Περικλής έχει πεθάνει ένα χρόνο πριν από αυτά τα γεγονότα, κατά τη διάρκεια του λοιμού που μάστιζε την πόλη.
Στη συνέχεια τον λόγο θα πάρει ο σοφιστής Διόδοτος που θα αντιπαρατεθεί στα επιχειρήματα του Κλέωνα και θα υποστηρίξει ότι η απόφαση αυτή δεν είναι ωφέλιμη για την Αθήνα, καθώς θα κινδυνεύσει η συνοχή της συμμαχίας και θα χαθούν και πολύτιμα έσοδα από τους φόρους που θα πλήρωνε η Μυτιλήνη στο συμμαχικό ταμείο, που θυμίζω και πάλι είχε μεταφερθεί στην Αθήνα. Ο Διόδοτος δεν κρύβεται πίσω από ψεύτικα διλήμματα. Μιλάει ευθαρσώς για τον οικονομικό και πολιτικό αντίκτυπο της τιμωρίας, όχι για την ηθική του πλευρά. Και εδώ η ειλικρίνεια αφοπλίζει. Μην σας κάνει τόση εντύπωση η ωμότητα στο λόγο και στην πράξη. Βρισκόμαστε σε άλλες εποχές.-Μην μπείτε στην διαδικασία να την συγκρίνετε με σημερινά δεδομένα-. Ο νόμος πρέπει να συμβαδίζει με το συμφέρον. Η εκκλησία του δήμου πείθεται και η απόφαση αναστέλλεται. Οι κάτοικοι της Μυτιλήνης σώζονται από αφανισμό, γιατί το συμφέρον της Αθήνας το επιτάσσει.
Δεν θα αναφερθώ στη συνέχεια και τα γεγονότα του πολυετούς πολέμου αυτού, που μόνο δεινά προκάλεσε και στους νικητές και στους ηττημένους. Μετά τον αμιγώς Ελληνικό αυτό πόλεμο καμία πόλη από αυτές που συμμετείχαν δεν θα ήταν η ίδια. Ακούγεται τετριμμένο αλλά ισχύει.
Δεν θα ήθελα να εξάγετε βιαστικά συμπεράσματα για ολόκληρο τον 5ο αιώνα και για τον Περικλή προσωπικά. Απλά δεν θεωρώ ότι ο αιώνας αυτός είναι η ενδοξότερη στιγμή του πολιτικού συστήματος που λέγεται πόλη-κράτος και του πολιτεύματος της δημοκρατίας. Έχει ζήσει και ενδοξότερες όπως έχω επισημάνει σε παλαιότερο άρθρο. Ούτε τον θεωρώ το απόγειο της αρχαιοελληνικής δόξας. Συνήθως στα ενδοξότερα γεγονότα η ιστοριογραφία φέρεται με μετριοπάθεια, σε αντίθεση με γεγονότα που δημιουργούν θόρυβο και λάμψη.
Το αρχαιοελληνικό οικοδόμημα ήταν στέρεο εξαιτίας των ισχυρών του βάσεων, και αυτές που μου έρχονται πρώτες στο μυαλό, ήταν , η λογική, η σύνεση και το μέτρο, η αυτάρκεια και ο λιτός βίος. Αυτά τα χαρακτηριστικά έκαναν τον αρχαίο Έλληνα να μην επαναπαύεται και να αναπτύσσει συνεχώς τις δεξιότητες και την επινοητικότητα του. Φυσικά δεν μιλάμε για όλους τους αρχαίους Έλληνες, αλλά για μία μερίδα εξ αυτών.
Εδώ θα δανειστώ τη φράση ενός ανθρώπου που δεν εκτιμώ ιδιαίτερα, και γι’ αυτό δεν θα αναφέρω το όνομά του, αλλά νομίζω ότι αποτυπώνει ικανοποιητικά την αλήθεια. ‘’Όσες φορές μεγαλούργησαν οι Έλληνες, το έκαναν σε περιόδους λιτότητας (βλέπε Υ.Γ 3), και όχι άμετρης ευμάρειας’’-( μεγαλουργήματα δεν είναι μόνο ο επεκτατισμός και ο πλούτος, είναι και η δίολκος της Κορίνθου ή ο μηχανισμός των Αντικυθήρων πχ)-. Θα το χαρακτήριζε κάποιος γενίκευση και ίσως να έχει και δίκιο. Αλλά δεν απέχει πολύ από την αλήθεια. Η λιτότητα δημιουργεί τις προϋποθέσεις ανάπτυξης ενώ η ευμάρεια συνήθως κάνει τους ανθρώπους στάσιμους και νωχελικούς. Είναι φυσιολογικό…θέλουν να την απολαύσουν.
Μην κάνετε βέβαια ποτέ το λάθος να συγκρίνετε τους αρχαίους Έλληνες με τους σημερινούς. Έχετε χάσει εξ’ αρχής. Αυτό είναι ίσως το μεγαλύτερο λάθος του νεοέλληνα. Μια καλή αρχή είναι να καταλάβετε ότι ο αρχαίος με τον νέο Έλληνα απλά έτυχε να γεννηθούν στον ίδιο γεωγραφικό χώρο, τίποτα άλλο. Και αυτό συμβαίνει με όλα τα έθνη που ευαγγελίζονται εθνικές συνέχειες. ‘’Μεγάλη παγίδα’’. Κάποιες φορές βοηθάει, κάποιες άλλες χαντακώνει.
Σ’ αυτό το σημείο θα παραθέσω ένα παράδειγμα τέτοιας νοοτροπίας που μας είναι αρκετά γνωστό. Είναι το παράδειγμα των Σλάβων φίλων μας που κατοικούν στην γειτονική ΠΓΔΜ όπως επιμένουμε να τη λέμε οι Έλληνες. Η πλειονότητα των κατοίκων της χώρας αυτής είναι Σλάβοι. Οι Σλάβοι ξεκίνησαν την κάθοδο τους για τα Βαλκάνια γύρω στον 6ο αιώνα μ.χ. Οι πολιτικές ηγεσίες της χώρας έχουν πείσει τον λαό της, ότι πρόγονοί τους είναι οι αρχαίοι Μακεδόνες οι οποίοι έδρασαν χονδρικά από τον 5ο έως τον 2ο αιώνα π.χ.
Καταλαβαίνετε νομίζω τον παραλογισμό. Δεν μας είναι όμως άγνωστος. Πολλά έθνη στην προσπάθεια τους να δημιουργήσουν ένα μέλλον, καταχράζονται ένα παρελθόν. Το έχει κάνει με μεγάλη επιτυχία και το έθνος μας αυτό. Αν βέβαια έκρινα το παράλογο των δύο παραπάνω περιπτώσεων, σίγουρα η αξίωση των Σλάβων γειτόνων μας είναι κατά τι πιο παράλογη, ιστορικά πάντα, και εδώ δεν μιλάει ο Έλληνας μέσα μου αλλά ο ιστορικός, που βλέπει έστω και κάποιες βασικές ομοιότητες όπως είναι η γλώσσα πχ. Κατά τα άλλα και η δικιά μας αξίωση είναι επίσης ανιστόρητη.
Για να μπορέσουμε επιτέλους να προχωρήσουμε σε κάτι καινούργιο και πιο στέρεο, θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι η συμμετοχή μας σ’ αυτά που μας κάνουν περήφανους σήμερα ήταν ανύπαρκτη, και εννοώ το ρίγος υπερηφάνειας που νιώθουμε όταν μιλάμε για τους ‘’πρόγονούς’’ μας τους αρχαίους ‘Έλληνες. Η φράση ‘’εμείς δώσαμε τα φώτα του πολιτισμού στον κόσμο’’ είναι από τα πιο καταχρηστικά μυθεύματα που έχω ακούσει (όλοι βέβαια την έχουμε χρησιμοποιήσει έστω και μία φορά στη ζωή μας). Δε νομίζω ότι κανένας μας έζησε στην προκλασική η κλασική αρχαία Ελλάδα για να υπερηφανεύεται ότι μετείχε στο έργο αυτό. Οι αρχαίοι Έλληνες επικαλούνταν συχνά τα ανδραγαθήματα των προγόνων τους, αλλά δεν έκαναν διαδρομή δύο και, χιλιετηρίδων για να τους βρουν. Μιλούσαν για ένα ή δύο αιώνες πριν, ίσως και λιγότερο. Άρα εμείς μαντέψτε για ποιους πρέπει να μιλάμε.
Μία από τις πιο γραφικές και αστείες στιγμές και που έχω αντικρίσει μέχρι στιγμής, είναι η ανάγνωση αρχαιοελληνικών στο Ευρωκοινοβούλιο από Έλληνες ευρωβουλευτές και όχι μόνο. Που είναι το πρόβλημα; Ότι τους θυμόμαστε όποτε μας συμφέρει, χωρίς να καταλαβαίνουμε καν το τι πρέσβευαν. Παραπέμψαμε τους Ευρωπαίους, στους αρχαίους Έλληνες για ένα δικό μας πρόβλημα. Πόση αξιοπρέπεια έχει αυτό; Πόση αξιοπρέπεια έχει το να βρίζεις και να κατασυκοφαντείς κάποιον, με σκοπό να του μεταθέσεις ευθύνες που βαραίνουν εσένα;, και μετά να επαιτείς την ελεημοσύνη και την βοήθεια του; Ερωτώ…
Η προσκόλληση στο ‘’ένδοξο’’ παρελθόν μας κάνει στάσιμους.
Ξεφύγαμε πάλι όμως… Η δημοκρατία λοιπόν, δεν είναι άκρατη ελευθερία πράξης, είναι κυρίως ελευθερία σκέψης, και η Αθηναϊκή δημοκρατία του 5ου αιώνα έτεινε προς το πρώτο κατά τη γνώμη μου. Νομίζω δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε ότι επικρατούσε το σύγχρονο σλόγκαν ‘’δημοκρατία έχουμε ότι θέλουμε κάνουμε’’. Δεν είναι τυχαίο ότι στο τέλος του αιώνα αυτού καταδικάζεται σε θάνατο ένας άνθρωπος με οξύ και ριζοσπαστικό πνεύμα. Οι κατηγορίες ήταν αβάσιμες αλλά ο Σωκράτης βαθιά πιστός στους νόμους, ακόμα και αν αυτοί διαστρεβλώνονται, δέχτηκε την ετυμηγορία.
Είναι κάπως αντιφατικό το γεγονός αυτό, ότι ένας άνθρωπος με πνεύμα και ευφυία όπως ήταν ο Σωκράτης, δέχτηκε την ποινή αυτή. Γνωρίζοντας όμως το βίο του, καταλαβαίνουμε ότι η προσήλωση του στην ευνομία δεν του επέτρεψε πιθανόν να κάνει κάτι άλλο. Μάλλον ήθελε αυτά που δίδασκε να τα κάνει και πράξη. Η δημοκρατία χρειάζεται προσωπικά όρια, και όταν αυτά υπερβαίνονται, καταντάει κάτι πολύ σαθρό. Αυτή τη σαθρότητα εκμεταλλεύτηκαν και οι κατήγοροί του.
Ο αιώνας αυτός έτυχε τέτοιας αποδοχής, κυρίως λόγω της ηγεμονίας της Αθήνας πάνω σε άλλες Ελληνικές πόλεις-κράτη (το σύγχρονο Ελληνικό όνειρο του επεκτατισμού συναντά το αρχαίο) και δευτερεύοντος λόγω του οικοδομικού οργασμού που επικρατούσε στην πόλη, γεγονός που ήταν απόρροια του οικοδομικού σχεδίου του Περικλή (βλέπε Παρθενώνα). Φυσικά έγιναν και καλά. Ένα απ’ αυτά που θα έχετε ακούσει είναι το ‘’θεωρικόν’’. Ένα ταμείο διαπαιδαγώγησης, που δημιούργησε ο Περικλής και έδινε τη δυνατότητα στους φτωχότερους πολίτες να παρακολουθούν με μικρό αντίτιμο θεάματα.
Όσο για τον Περικλή, θα τον χαρακτήριζα μια αξιοσέβαστη προσωπικότητα της αρχαιότητας. Διέθετε οξύ πολιτικό νου και πλούσιες δεξιότητες σε διάφορα επίπεδα. Μην ξεχνάτε όμως ότι πολλά πρόσωπα και γεγονότα της ιστορίας, χρησιμοποιήθηκαν για συγκεκριμένους σκοπούς, και στην ιστοριογραφική τους πορεία διαστρεβλώθηκαν για να προσαρμοστούν σ’ αυτά που απαιτούσαν οι καιροί.
Υ.Γ 1 : Το φαινόμενο της πόλης-κράτους σαν πολιτικό σύστημα θα έχουμε την ευκαιρία να το δούμε με αφορμή κάποιο άλλο γεγονός. Είναι τόσο ενδιαφέρον που δεν χωρά μέσα σε λίγες γραμμές η αποτύπωσή του.
Υ.Γ 2: Τις δημηγορίες του Περικλή, όπου είναι αυτούσιες (μετάφραση αρχαίου κειμένου), τις δανείζομαι από το σύγγραμμα του Michel Humbert ‘’Institutions politiques et sociales de l’ Antiquite, Paris 2007’’, όπως επίσης και τις δημηγορίες των Διόδοτου και Κλέωνα, τις οποίες σας παρέθεσα σε περίληψη.
Υ.Γ 3: Ο όρος λιτότητα στην χώρα μας αλλά και γενικότερα, έχει χάσει την πραγματική του σημασία. Κάποιοι και για συγκεκριμένους σκοπούς του έχουν προσδώσει αρνητική χροιά. Εγώ προσωπικά τον χρησιμοποιώ και θα τον χρησιμοποιώ με την ουσιαστική του σημασία. Λιτός βίος σημαίνει μέτρο, και επειδή πολλοί θα μπορούσαν να με παρεξηγήσουν διαβάζοντας όλα τα παραπάνω, τους συστήνω να διαβάσουν προσεκτικά τη νεοελληνική ιστορία, απαλλαγμένοι από το συναίσθημα, και να έχουν σαν αρχή ότι η αποποίηση ευθυνών και η μετάθεση τους, είναι βασικό χαρακτηριστικό, ικανοποιητικής μερίδας των νεοελλήνων.
Όταν κάτι προσεγγίζει την αλήθεια, συνήθως αφήνει μια αίσθηση πόνου. Τότε καταλαβαίνεις ότι είσαι κοντά στην αυτογνωσία. Χωρίς αυτήν δεν χτίζεται τίποτα το στέρεο.
Χάρης Φιλιππάκης
Leave a Reply