29/03/2024

Η πρόοδος του σκότους – Διδακτικές ιστορίες #19

Η πρόοδος του σκότους

Η πρόοδος του σκότους

Η φωτογραφία του εκάστοτε άρθρου, για μένα αποτελεί εισιτήριο εισόδου για κάθε ιστορική εξόρμηση που επιχειρείται μέσω των άρθρων αυτών. Την θεωρώ αναπόσπαστο κομμάτι της ιστορίας γι’ αυτό και την διαλέγω προσεκτικά, οπότε μη την θεωρήσετε ποτέ απλά διακοσμητική.

Τι άραγε να αναπαριστά ο παραπάνω, ιδιαίτερα περίτεχνος Αττικός μελανόμορφος αμφορέας; Είναι μία Ομηρική σκηνή ικεσίας, παρμένη από την Ιλιάδα. Ικέτης είναι ο άλλοτε κραταιός βασιλιάς της Τροίας Πρίαμος, ο οποίος με τα χέρια απλωμένα ικετευτικά, ζητά από τον Αχιλλέα να του παραδώσει το σώμα του νεκρού γιού του Έκτορα, το οποίο κείτεται κάτω από το ανάκλιντρο της σκηνής. Για την ιστορία οι λοιποί παρευρισκόμενοι είναι, στην αριστερή άκρη ο Ερμής, μπροστά του ένας νεαρός όπου κουβαλά τα λύτρα για τον Έκτορα, ο Αχιλλέας φυσικά με την νέα του πανοπλία κρεμασμένη στον τοίχο και πίσω του μία θεραπαινίδα που τον σερβίρει κρασί.
Το συγκεκριμένο δεν είναι το μόνο αγγείο που απεικονίζει τη περίφημη αυτή σκηνή, αλλά είναι ίσως το μοναδικό που ο αγγειογράφος έχει αποδώσει στο πρόσωπο του Πρίαμου σχεδόν αριστοτεχνικά τα έντονα συναισθήματα.
Οι πολλαπλές σκηνές των επικών ποιημάτων του Ομήρου, που αποτέλεσαν την παιδευτική ύλη των αρχαίων Ελλήνων, είναι για την ανθρωπότητα τόσο σημαντικές, όσο και οι σωζόμενες επιγραφές, όσο τα ταφικά μνημεία και ότι άλλο μπορεί να σκεφτεί ο αρχαιολογικός νους. Το κενό που αποκαθιστούν στην ανθρώπινη ιστορία είναι μάλλον δυσαναπλήρωτο. Η Ιλιάδα και η Οδύσσεια θα περισώσουν από την λήθη όλους του λεγόμενους ‘’σκοτεινούς’’ χρόνους που διαδέχθηκαν την καταστροφή του αχαϊκού πολιτισμού και έζησαν την εγκατάσταση των Δωριέων. Στην εύλογη ερώτηση… Μα είναι δυνατόν επικά ποιήματα να λειτουργήσουν ως βάσιμές ιστορικές πηγές; Την απάντηση θα σας δώσει μέσω εμού, μία καθηγήτρια που μας έκανε αρχαία Ελληνική ιστορία στο πανεπιστήμιο… ‘’φυσικά και υπάρχει αλήθεια σε αυτά τα έργα, απλά σε κάποιες περιπτώσεις είναι υπερβολικά δοσμένη γιατί απλά ήταν επικά’’.
Αυτή η ‘’υπερβολική’’ αλήθεια, αυτή η σκιαγράφηση των σκοτεινών αιώνων, μας δίνει την εικόνα μία κοινωνίας που βρίσκεται στα πρόθυρα της μετάβασης από την συγκεντρωτική μοναρχία των Αχαιών στην αριστοκρατική διακυβέρνηση η οποία με την σειρά της θα εισάγει τον αρχαίο Ελληνικό κόσμο σε αυτό για το οποίο, ήταν περισσότερο από όλα υπερήφανος… τη γέννηση της πόλης-κράτους και ότι την ακολούθησε.
Αυτοί οι σκοτεινοί χρόνοι ήταν η μήτρα που μέσα από τα σπλάχνα της γεννήθηκε αυτό το εκπληκτικό εφεύρημα ανθρώπινης πολιτικής οργάνωσης. Όπου ακούτε για σκοτάδι μέσα στην ανθρώπινη ιστορία, να έχετε στο νου σας ότι κάτι γεννιέται, κάτι που θα αλλάξει τους υπάρχοντες όρους. ‘’Σκοτεινοί’’ ήταν και οι Μεσαιωνικοί χρόνοι που διαμόρφωσαν τον διαφωτισμό και δημιούργησαν την νεότερη και σύγχρονη Ευρώπη.
 Στο σκοτάδι υπάρχουν πάντα ευκαιρίες, διδάγματα, πρόοδος και ελευθερία, αρκεί να ρίξεις λίγο φως, αρκεί να κατανοήσεις τη σημασία του.
Ο βασιλέας της Ομηρικής κοινωνίας νιώθει την ανάσα και τον ανταγωνισμό των ευγενών συντρόφων του καυτή. Συγκεντρώνουν πλούτο και κοινωνική επιρροή μέχρι τη στιγμή που θα προκαλέσουν ασφυξία στον βασιλικό θεσμό ( βλέπε Ρώμη αργότερα).
Επιδίωξη της αριστοκρατίας είναι η σταδιακή απαλλαγή από τον βασιλέα. Ένας ασφαλής τρόπος γι’ αυτό είναι να εισέλθει μέσω ενός γάμου στη  βασιλική οικογένεια δημιουργώντας το πρώτο ρήγμα (βλέπε μνηστήρες στην Οδύσσεια). Η αλυσίδα της διαδοχής παρότι ισχυρή ακόμα, αρχίζει να δέχεται τα πρώτα χτυπήματα. Η εξουσία του βασιλιά όμως παραμένει ακλόνητη. Συσσωρεύει τον πλούτο, διατάζει στη μάχη, αποδίδει δικαιοσύνη όντας γνώστης των ιερών νόμων εν απουσία των γραπτών. Είναι η αρχή και το τέλος, ο ρυθμιστής των ισορροπιών, βαρύνεται με πλήθος ευθυνών αλλά απολαμβάνει απεριόριστα προνόμια. Κατά τον Τηλέμαχο ‘’δεν είναι άσχημο να είσαι βασιλιάς’’.
Παρ’ όλα αυτά η βασιλική διαδρομή διακυβέρνησης δεν είναι μοναχική. Ο βασιλιάς διαθέτει συμβούλιο ευγενών, ακούει τις γνώμες, αλλά η τελική απόφαση είναι δικιά του (βλέπε Νέστωρα απευθυνόμενο στον Αγαμέμνονα). Η βασιλική απόφαση δεν επιδέχεται αμφισβήτησης ακόμα. Η ισχύ της όμως εξαρτάται από την αποφασιστικότητα του εκάστοτε βασιλιά. Ένας υποτονικός ενισχύει την δύναμη του συμβουλίου, ένας ισχυρός καθορίζει τα επιτρεπτά όρια αμφισβήτησης της αυθεντίας του, άρα περιορίζει και το βαθμό επιρροής των ευγενών συντρόφων του. 
Ο λαός με κέντρο την αγορά δεν έχει μερίδιο στις αποφάσεις. Όλα αποφασίζονται ερήμην του. Το μόνο που μπορεί να εκφράσει είναι η άποψη του μέσω των ιαχών στις συγκεντρώσεις. Εκεί περιβάλει η αποσύρει την εμπιστοσύνη του στην εξουσία αλλά μέχρι εκεί.
Η δομή της ομηρικής κοινωνίας είναι ‘’απλοϊκή’’. Όλα καθορίζονται από την περιουσία, την θέση απέναντι στο νόμο και την επαγγελματική δραστηριότητα. Η κορυφή της πυραμίδας κατακλύζεται από τους μεγαλογαιοκτήμονες ευγενείς, που συντροφεύουν τον βασιλιά στα πλούτη και την εξουσία.
Στη συνέχεια οι ελεύθεροι αγρότες, καλλιεργητές της γης των ευγενών.
Ακολουθούν οι δημιουργοί που εργάζονται για τον λαό και είναι σιδηρουργοί, ξυλουργοί κτλ, και τελευταίοι οι θήτες.
Μία κατηγορία ανθρώπων που έχουν την ικανότητα να εργάζονται επ’ αμοιβή ( ανάλογα με τη θέληση του εργοδότη ) πράγμα που τους κάνει μη δούλους, αλλά ταυτόχρονα είναι ιδιαίτερα υποβαθμισμένοι κοινωνικά και όχι μόνο. Πιθανόν να πρόκειται ως επί το πλείστον για γυναίκες, εταίρες η ακόμα και υπηρέτριες που ζουν στο μεταίχμιο της υπόληψης και της ανυποληψίας.
Κυρίαρχο ρόλο στην λειτουργία της ομηρικής κοινωνίας διαδραματίζει ο οίκος, ο οποίος λειτουργεί πραγματικά σαν ζωντανός πυρήνας της κοινωνίας. Ο αρχηγός του οίκου είναι ουσιαστικά ο βασιλιάς του μικρόκοσμου σε αντιδιαστολή με τον βασιλιά του μακρόκοσμου. Ασκεί και αυτός πολλαπλές εξουσίες εντός του οίκου πάνω στις ζωές των ανθρώπων που τον αποτελούν. Αυτή την εποχή υπάρχουν δυο είδη ανθρώπων. Αυτοί που αποτελούν μέρος ενός οίκου και απολαμβάνουν την προστασία που τους παρέχει και αυτοί που ζουν εκτός οίκου απομονωμένοι και σε καθεστώς πλήρους ανασφάλειας. Οι ίδιοι οι οίκοι ομαδοποιούνται σε φατρίες όπου συνεργάζονται στρατιωτικά και οικονομικά. Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι η οριζόντια διάκριση οικετών (αυτοί που είναι μέρος του οίκου) και απομονωμένων αποτελεί γι’ αυτή την εποχή θεμελιώδης.
Η ηγεσία ενός ισχυρού οίκου αποτελεί το εισιτήριο εισόδου στην κλειστή κάστα των αρίστων που πλαισιώνουν τον ηγέτη του ισχυρότερου οίκου, τον βασιλιά. Έτσι και εδώ η προστασία του αίματος από τις προσμείξεις είναι αυστηρή με σκοπό να διατηρείται η κάστα αυστηρά κλειστή. Το κύρος και ο πλούτος που ο οίκος εξασφαλίζει, οδηγούν αναπόφευκτα σχεδόν στην κατοχύρωση εξουσίας.

 Κατά τα τέλη της Ομηρικής εποχής οι βασιλείς, μετά την σιωπηρή σύγκρουσή τους με τους άριστους και τους αγαθούς, θα είναι τόσο αποδυναμωμένοι και εξαντλημένοι, όσο και ο Πρίαμος κατά την στιγμή της ικεσίας του προς τον Αχιλλέα και μοιραία θα έχουν το τέλος του δύσμοιρου βασιλιά της περίφημης Τροίας.

Χάρης Φιλιππάκης

mm
About Χάρης Φιλιππάκης 115 Articles
Ο Χάρης Φιλιππάκης συχνά αυτοαποκαλείται ιστορικός. Έχει αποφοιτήσει από κάποιο τμήμα ιστορίας και αρχαιολογίας. Συνήθως μιλάει για ιστορία και πιο συγκεκριμένα για το Βυζάντιο και την αρχαία Ρώμη. Προσπαθεί βέβαια να μην κάνει διακρίσεις.

Be the first to comment

Leave a Reply

Your email address will not be published.


*