Νοημοσύνη: μία ή πολλές;

Για πολλά χρόνια οι επιστήμονες που ασχολούνταν με την ανάπτυξη και τις γνωστικές διαδικασίες του ατόμου, θεωρούσαν την νοημοσύνη ως ένα σταθερό παράγοντα, καθοριζόμενο από την κληρονομικότητα και το περιβάλλον στο οποίο ζει και μεγαλώνει το παιδί.

Ως εκ τούτου, ένα παιδί είναι γενετικά προκαθορισμένο να γίνει έξυπνο ή όχι και το περιβάλλον απλώς θα το βοηθήσει ενδεχομένως να ξεδιπλώσει τις δυνατότητές του, στα όρια που μπορεί.

Πλέον, ωστόσο, γίνεται πολύς λόγος για διάφορα είδη νοημοσύνης, η οποία είναι πολύπλευρη, και δεν αφορά μόνο τη γλωσσική ικανότητα ή τις ικανότητες επίλυσης προβλημάτων, αλλά επεκτείνεται σε πολλές πτυχές της προσωπικότητας του ατόμου. Ακούμε νέες θεωρίες περί IQ ή EQ, όπως ονομάζεται η συναισθηματική νοημοσύνη, για τεχνητή νοημοσύνη, για την δυναμικότητα της νοημοσύνης κλπ. Τι ισχύει τελικά; 

Η αλήθεια είναι ότι τα τελευταία 30 με 40 χρόνια, η προσέγγιση της νοημοσύνης από τους διάφορους επιστημονικούς κλάδους που την μελετούν έχει αλλάξει σε σημαντικό βαθμό, με αποτέλεσμα να παρατηρούμε μια στροφή σε περισσότερο πλουραλιστικά μοντέλα και θεωρίες.

Μια από αυτές είναι και η θεωρία της πολλαπλής νοημοσύνης, που εισήγαγε ο Howard Gardner, καθηγητής ψυχολογίας στο Harvard, το 1983, στο βιβλίο του Frames of Mind: The Theory of Multiple Intelligences. Ο Gardner, διαφωνεί με την κλασική άποψη περί ενιαίας και σταθερής νοημοσύνης, η οποία μετράται με τα καθιερωμένα IQ tests και είναι προκαθορισμένη για κάθε άτομο, υποστηρίζοντας ότι αυτή είναι ένα πλέγμα διαφορετικών ικανοτήτων, καθεμιά από τις οποίες μπορεί να θεωρηθεί ως ιδιαίτερη μορφή νοημοσύνης. Διαχωρίζονται έτσι, οι εξής τύποι, με κάποια σχετικά παραδείγματα έκφρασης του καθενός:

1. Την γλωσσική νοημοσύνη, η οποία σχετίζεται με την ικανότητα χρήσης της γλώσσας (σύνταξη, μορφολογία, εκμάθηση, κλπ)
2. Την λογικο-μαθηματική νοημοσύνη, που έχει να κάνει με την ικανότητα αντίληψης και έκφρασης ποσοτικών σχέσεων και λογικών εννοιών
3. Την μουσική νοημοσύνη, που αναφέρεται στην ικανότητα αντίληψης και παραγωγής του ρυθμού και των διαφόρων μορφών μουσικής έκφρασης
4. Την κιναισθητική, η οποία σχετίζεται με την ικανότητα ελέγχου των κινήσεων του σώματος και τον επιδέξιο χειρισμό αντικειμένων (π.χ., χορός, ρυθμική γυμναστικη, κλπ)
5. Την χωρική, που αφορά στην ικανότητα αντίληψης του χώρου και την αναγνώριση αντικειμένων που γίνονται ορατά από διαφορετικές οπτικές γωνίες (π.χ, αρχιτεκτονική, εικαστικές και πλαστικές τέχνες)
6. Την νατουραλιστική, η οποία αναφέρεται στην αντίληψη των φυσικών αντικειμένων και την ικανότητα αναγνώρισης και κατηγοριοποίησής τους μέσα στο φυσικό περιβάλλον, αλλά και μέσω κοινωνικών και πολιτισμικών παραγόντων (περιβαλλοντολόγοι, παλαιοντολόγοι, κλπ)
7. Η διαπροσωπική νοημοσύνη, που είναι σχετική με την ικανότητα αντίληψης και ανταπόκρισης στις διαθέσεις, το χαρακτήρα, τα κίνητρα και τις προθέσεις των άλλων
8. Η ενδοπροσωπική νοημοσύνη, που έχει να κάνει με την ικανότητα ελέγχου των προσωπικών συναισθημάτων, την αυτογνωσία και την συνειδητοποίηση των επιθυμιών και δυνατοτήτων μας.

Σύμφωνα με τα παραπάνω, ακόμη και από μια καθημερινή παρατήρηση των κοντινών μας ανθρώπων, διακρίνουμε ένα μεγάλο φάσμα ικανοτήτων όπου βρίσκει εφαρμογή η θεωρία του Gardner: αυτός που είναι η ‘’ψυχή της παρέας’’, ο ‘’καλός φίλος’’, ίσως είναι ένας άνθρωπος με ανεπτυγμένη την διαπροσωπική νοημοσύνη, κάποιος άλλος που τον θεωρούμε ίσως ψύχραιμο και διεκδικητικό να είναι ένα άτομο με κυρίαρχη την ενδοπροσωπική νοημοσύνη.

Από την άλλη, ένα παιδί με ανεπτυγμένες την χωρική και λογικο-μαθηματική νοημοσύνη, μπορεί να γίνει αρχιτέκτονας, ή κάποιο άλλο που από μικρό συντονίζεται με το ρυθμό, να ακολουθήσει μια σχετική κατεύθυνση, ως μουσικός ή χορεύτρια. Τα παραδείγματα δεν σταματούν εδώ, καθώς ο κάθε άνθρωπος μπορεί να συνδυάζει πολλά από τα παραπάνω χαρακτηριστικά, επιβεβαιώνοντας για μια ακόμη φορά τον Gardner. 

Kαι το σχολείο, πώς εκπληρώνει το ρόλο του με βάση τα όσα είπαμε παραπάνω; 

Και πάλι σύμφωνα με την θεωρία της πολλαπλής νοημοσύνης, ο κάθε άνθρωπος, από μικρός, χρησιμοποιεί τα διαφορετικά είδη, ανάλογα με την συνθήκη που αντιμετωπίζει. Η μία νοημοσύνη δεν λειτουργεί ανεξάρτητα από τις άλλες, αλλά μαθαίνουμε, επικοινωνούμε, λύνουμε προβλήματα, με τουλάχιστον οκτώ διαφορετικούς τρόπους. Γιατί όμως στο σχολείο αξιολογούμαστε με βάση δύο κυρίαρχους;

Όλα σχεδόν τα εκπαιδευτικά μοντέλα δίνουν μεγαλύτερη βαρύτητα στις δραστηριότητες που έχουν να κάνουν με την γλωσσική και την λογικο-μαθηματική νοημοσύνη, με αποτέλεσμα στην βαθμολογία να ξεχωρίζουν τους μαθητές σε καλούς και κακούς βάσει των επιδόσεών τους στα παραπάνω μαθήματα.

Με το πέρασμα των χρόνων, καθιερώθηκε σαν επιθυμητό πρότυπο, το άτομο που διαπρέπει σε αυτούς τους τομείς, ενώ παραγκωνίζονται σε σημαντικό βαθμό, όσοι, ακριβώς επειδή υπερτερούν σε κάποιο άλλο είδος νοημοσύνης και εκφράζονται διαφορετικά, δεν σημειώνουν υψηλές επιδόσεις σε αυτούς τους δύο τομείς. 

Η λύση φυσικά θα είναι να τροποποιηθούν και να εμπλουτιστούν τα αναλυτικά προγράμματα, με δραστηριότητες που θα προωθούν την ολοκληρωμένη και πολύπλευρη μόρφωση του παιδιού, ώστε να ξετυλίξει, να καλλιεργήσει και να αξιοποιήσει τις κλίσεις του, εξασκώντας όλες αυτές τις ‘’νοημοσύνες’’, οι οποίες είναι εξίσου σημαντικές για την αυτοπραγμάτωση του ατόμου.

Γονείς και εκπαιδευτικοί θα πρέπει να δίνουν σημασία σε όλες τις πτυχές της προσωπικότητας του ατόμου, και να επαινούν με τον ίδιο τρόπο μια άριστη επίδοση στο διαγώνισμα των μαθηματικών, με μια ωραία ζωγραφιά, ένα καλάθι στο μπάσκετ, μερικά ακόρντα στην κιθάρα, ή την συμπαράσταση σε έναν φίλο. Η δημιουργική σκέψη και οι πρωτότυπες ιδέες εξάλλου, είναι μια τάση που προωθείται τα τελευταία χρόνια στην εκπαίδευση, είτε στο σχολικό πλαίσιο, είτε σε επίπεδο καινοτομίας και τεχνολογικής προόδου. Ας μην ξεχνάμε, ότι πολλοί επιτυχημένοι επιστήμονες, επιχειρηματίες κλπ, στο παρελθόν βρέθηκαν αποκομμένοι από το σχολικό περιβάλλον εξαιτίας του ίδιου ακριβώς χαρακτηριστικού στο οποίο οφείλουν την μελλοντική τους επιτυχία. 

Δεν υπάρχουν, επομένως επιτυχημένοι και μη επιτυχημένοι ενήλικες, καλοί και κακοί μαθητές, αλλά άνθρωποι με ξεχωριστά χαρακτηριστικά και δεξιότητες, που πρέπει να αναδειχθούν και να καλλιεργηθούν ισότιμα. Και όπως, πολύ εύστοχα, είπε κάποτε μια συνάδελφος παιδαγωγός, το κάθε παιδί είναι ένα λουλούδι, που με την κατάλληλη φροντίδα, ανθίζει και μοσχοβολά. Έτσι και η νοημοσύνη θα μπορούσε να παρομοιαστεί με έναν κήπο με πολλά και διαφορετικά λουλούδια, το καθένα με τη δική του χάρη, που χρειάζεται ξεχωριστή περιποίηση για να αναδείξει την ομορφιά του.

Βασιλική Πανουργιά