Λίγο ή πολύ ενοχές έχουμε όλοι. Είτε γιατί μια μέρα φάγαμε πολύ ή ήπιαμε πολύ ή γενικά ξεφύγαμε από τα λεγόμενα όρια. Αυτού του τύπου οι ενοχές δε βιώνονται ως βαρύ φορτίο. Αντίθετα μπορεί να λειτουργούν και ως ρυθμιστές της επιθυμητής συμπεριφοράς. Το ενοχικό σύμπλεγμα είναι φασματικό. Μπορεί, δηλαδή, να αισθανόμαστε από λίγο έως πολύ ενοχικά.
Σήμερα θα ασχοληθούμε με το τι συμβαίνει όταν το ενοχικό συναίσθημα είναι τόσο διογκωμένο που κάνει την καθημερινότητά μας δυσλειτουργική. Είναι μείζονος σημασίας να ζούμε μια ζωή απαλλαγμένη από την πίεση των ενοχών, μια ζωή όπως εμείς την επιθυμούμε, μια ζωή ανάλαφρη, ευχάριστη και δημιουργική με τον τρόπο που εμείς την έχουμε επιλέξει.
Ας δούμε τα χαρακτηριστικά του ενοχικού ατόμου. Χαρακτηρίζεται συνήθως από χαμηλή αυτοεκτίμηση με αποτέλεσμα να κατηγορεί τον εαυτό του όταν η έκβαση δεν είναι η επιθυμητή. Έχει θέμα με την αποδοχή των άλλων κι έτσι σπάνια λέει «όχι» όταν του ζητείται κάτι, υπό τον φόβο μήπως και δε γίνει αρεστός. Διακατέχεται από τελειομανία. Αν και η τελειομανία συντελεί ενίοτε στην πρόοδο και την ευημερία του ατόμου, στην ψυχή του ενοχικού συνδυάζεται με συναίσθημα ανεπάρκειας κι έτσι πιέζεται υπερβολικά. Επιζητάει συνεχώς συγχώρεση, διότι αισθάνεται μονίμως υπεύθυνος για τα κακώς κείμενα, ενώ σπάνια επωμίζεται τα εύσημα για τα επιτεύγματά του.
Έχοντας αυτή την εικόνα για τον εαυτό του αισθάνεται συχνά ο υπαίτιος όλων των δυσάρεστων στα μάτια των σημαντικών του άλλων. Αναλαμβάνει την ευθύνη για όλα τα στραβά που συμβαίνουν γύρω του απορροφώντας έτσι μέσα του το βαρύ φορτίο των ενοχών. Βρίσκεται σε συνεχές καθεστώς αγωνίας προσπαθώντας να διεκπεραιώσει τέλεια ό,τι του έχει ζητηθεί. Πρώτος ο ίδιος δε συγχωρεί λάθη στον εαυτό του. Σπάνια καταφέρνει να βρει διεξόδους ανακούφισης και βιώνει πολύ άγχος το οποίο συνήθως σωματοποιεί. Τέλος, μπορεί εύκολα να πέσει θύμα ενός χειριστικού ατόμου λόγω της δυσκολίας που έχει να αρνηθεί.
Η ενοχή είναι ένα συναίσθημα που καλλιεργείται από την παιδική ηλικία. Το μικρό παιδί στην προσπάθειά του να ικανοποιήσει τις προσδοκίες των γονιών του υπερχρεώνεται το λάθος του και αποζητά τη συνεχή επιβεβαίωσή τους. Αν την έχει στα πλαίσια που χρειάζεται έχει καλώς, αν όμως οι γονείς είναι διαρκώς και αδικαιολόγητα επικριτικοί απέναντί του, τότε αναπτύσσεται βαθμιαία μέσα του το ενοχικό σύμπλεγμα, το οποίο και προβάλλει σε κάθε του λειτουργία αλλά και σχέση του στην ενήλικη πλέον ζωή του.
Από τη στιγμή που θα αντιληφθούμε την πηγή της πίεσης που νιώθουμε καθώς και την επιθυμία να αποφορτιστούμε θα έχουμε κάνει τη μισή δουλειά. Η συνειδητοποίηση κάνει το άτομο να διερευνήσει για ποιο λόγο νιώθει ενοχικά και να ζητήσει βοήθεια να το αποκωδικοποιήσει ώστε να καταφέρει να αποσυμπιεστεί. Ο coach μπορεί να βάλει το άτομο σε δράση, ώστε να καταφέρει να πει «όχι» και να έρθει αντιμέτωπο με το ενδεχόμενο να μη γίνει αρεστό. Δουλεύουμε ενδελεχώς την αποδοχή του εαυτού μας και κατόπιν την αποδοχή των άλλων. Συνεχίζουμε με την ενίσχυση της αυτοεκτίμησης και βοηθάμε το άτομο να καταλάβει ότι δεν είναι καταστροφικό να μη χαίρει της γενικής αποδοχής των άλλων. Αυτό επιτυγχάνεται κυρίως όταν το άτομο ακολουθεί περισσότερο τα «θέλω» του από τα «πρέπει». Οι κοινωνικές και οικογενειακές επιταγές μπλοκάρουν την αυθεντικότητα του ατόμου. Όταν το άτομο καταφέρει να απελευθερωθεί από τη συνεχόμενη, κατά Freud, γονική φωνή που αντηχεί μέσα του θα είναι σε θέση να ζήσει τη ζωή που επιθυμεί όπως ακριβώς την επιθυμεί με μοναδικό του μέλημα την αποδοχή του από τον ίδιο του τον εαυτό. Μόνο έτσι επιτυγχάνεται η απελευθέρωση από ενοχές.
Διαβάζοντας τα παραπάνω μπορεί κάποιος να απαντήσει πόσο ενοχικός είναι και να βάλει τον εαυτό του στη διαδικασία ενδοσκόπησης και εκλογίκευσης αυτών των βασανιστικών συναισθημάτων. Ποιο σενάριο επιδείνωσε και διαστρέβλωσε τη σκέψη μας και τη μετέτρεψε σε ενοχικό φορτίο; Ποιο σύμπλεγμα μας έκανε να επιτρέψουμε στο σημαντικό μας άλλο να μας επιβαρύνει με ενοχές; Δεν μπορεί να φταίμε εμείς συνέχεια για όλα. Επιπλέον, η παραδοχή για ενοχή δεν διευκολύνει την ομαλή έκβαση μιας λειτουργικής καθημερινότητας, δεν αντικατοπτρίζει ούτε την αλήθεια μας ούτε την αυθεντικότητά μας, αλλά εξυπηρετεί μόνο στη γενίκευση αρνητικών συμβάντων που μακράν απέχουν από την πραγματικότητα.
Με το coaching βοηθάμε το άτομο με τις κατάλληλες μεθόδους και τα απαραίτητα αυτογνωσιακά εργαλεία να εντοπίσει τα δυνατά του σημεία, τα ταλέντα του, τα χαρίσματά του και να νιώσει επαρκής και ασφαλής με τον εαυτό του. Να καταλάβει ότι δεν είναι φοβερό να επιλέξει να πει «όχι» επιλέγοντας συνειδητά την απενεχοποίηση. Είναι το εναλλακτικό σενάριο που θα διαλέξει να ακολουθήσει, ώστε να απελευθερωθεί από τις τυχόν ενοχές του. Επίσης με το coaching εκλογικεύουμε τη γονική φωνή στο υπερεγώ του ατόμου και δουλεύοντας με τις αξίες και τις πεποιθήσεις του, αποδομούμε τον κανόνα που δεν ελέγχει και τον βοηθάμε να τον αντικαταστήσει με έναν κανόνα που υποστηρίζει με όλο του το είναι.
Όταν το άτομο είναι συνειδητοποιημένο και πορεύεται με τις πεποιθήσεις που ελέγχει , δεν διακατέχεται από νοσηρές ενοχές που τον πιέζουν και τον κάνουν δυστυχισμένο. Θα μείνει με τις υγιείς ενοχές του, οι οποίες ίσως και να τον εξυπηρετούν να ζει μέσα σε όρια.
Ασημίνα Καραμαλέγκου, Σύμβουλος Ψυχικής Υγείας – Life Coach
